Foto: Analiza planiranog procenta zelenila u direktnom kontaktu sa tlom na širem prostoru leve i desne obale Save, Nova planska praksa

Analiza planiranih javnih namena i zelenih površina na širem prostoru leve i desne obale Save

Ako u širem prostoru obala reke Save planiramo da izgradimo oko 10 miliona kvadrata stambenih i komercijalnih delatnosti i zazidamo priobalje, što je pokazala analiza kapaciteta izgradnje i potencijalne fizičke strukture na ovom prostoru, postavlja se pitanje koliko u tom poduhvatu ostaje prostora za javne površine i zelenilo – osnovne namene koje se tiču javnog interesa u urbanom razvoju?

Planiranje sistema javnih površina i zelene infrastrukture je strateško pitanje koje podrazumeva sveobuhvatno sagledavanje potreba i raspoloživog prostora, iako se može parcijalno realizovati, u segmentima koji predstavljaju delove celine. Međutim, problem nastaje kada se planeri odluče za parcijelno sagledavanje, od plana do plana, i prebacivanje ove potrebe i obaveze za neke naredne faze, druge planove, drugo vreme, okolnosti i sl., uz zanemarivanje kumulativnih efekata i trošenje postojećih resursa.

Bilansi površina

Glavni pokazatelji koji se tiču namene prostora u urbanističkim planovima su oni koji se odnose na planirane površine javnog i ostalog zemljišta, njihov međusobni odnos, kao i promene u odnosu na postojeće stanje ili prethodne planove. Taj odnos između planiranog javnog i ostalog zemljišta govori o društvenim i ekološkim standardima primenjenim u planu (normativima za javne službe, zelene površine, puteve itd.), ali i o opravdanosti ulaganja u opremanje građevinskog zemljišta sa ekonomskog aspekta. Na taj način ovaj pokazatelj obuhvata sve tri ključne oblasti razvoja – društvenu, ekološku i ekonomsku.

Osnovne površine javnih namena su saobraćajnice i infrastrukturne površine, površine za obrazovanje, socijalnu i dečiju zaštitu, zdravstvo, sport, kulturu, i naravno, javne zelene površine poput parkova, trgova, gradskih šuma, priobalnih i zaštitnih pojaseva i slično. Planom definisane površine javnih namena pokazuju koliko pripada svakoj od njih, a njihov udeo u ukupnom zbiru ili promene kroz vreme usmerene su prema opštim, strateškim ciljevima vezanim za ekološke, društvene ili ekonomske tendencije u gradu ili državi.

Naime, plan treba da obuhvati i predvidi sve namene koje su od javnog interesa za društvo i zajednicu, i da odredi dovoljno zemljišta koje može da zadovolji te potrebe na optimalan način. Drugim rečima, ako je cilj države razvoj obrazovanja ili jačanje otpornosti na klimatske promene, urbanistički planovi treba da predvide površine za osnovne i srednje škole, fakultete, kao i velike površine za parkove, šume, zelene koridore i slično. Sa druge strane, ako država ne brine o posledicama urbanog rasta za životnu sredinu, zelenih površina u planovima neće biti, a ako joj obrazovanje nije na prvom mestu, površine namenjene školama će “izbacivati” iz centralnih i srednjih zona ekonomski najvrednijeg građevinskog zemljišta.

Zelenilo u direktnom kontaktu sa tlom

Osnovni sistem zelenih površina u gradu čine javne zelene površine – parkovi, skverovi, koridori, šume, međutim zelenilo je element koji prožima sve ostale namene u planiranju. Štaviše, uloga zelenila u gradu je do te mere višeznačna – od prostora za igru, šetnju i rekreaciju, do povoljnog uticaja na životnu sredinu, podizanje ekonomske vrednosti lokacija i standarda života i rada, da pre možemo da govorimo o zelenilu kao ključnoj gradskoj infrastrukturi koja pruža usluge u sva tri domena – društvenom, ekološkom i ekonomskom.

Od svih zelenih površina i elemenata zelenila u gradu – koji pored šuma, parkova, skverova mogu biti i drvoredi, zelenilo u žardinjerama i na sloju zemlje iznad podzemnih garaža, zelenilo na krovovima i fasadama – zelenilo u direktnom kontaktu sa tlom je najvažniji pokazatelj koji se vezuje za sve zone i namene zemljišta. Sa jedne strane zelenilo koje ima direktan kontakt sa tlom u najvećoj meri utiče na smanjenje toplotnih ostrva, zagađenja vazduha, povećanje standarda stanovanja itd. kako zbog prirodnih karekteristika tla, tako i jer se na njemu može gajti visoko zelenilo. Sa druge strane, ovakve površine direktno utiču i na stepen poroznosti tla i prirodni oticaj kišnih padavina, odnosno posredno na investiranje u kišnu kanalizaciju, jednog od najskupljih i „najkrućih“ infrastrukturnih sistema, kao i opšti rizik od poplava.

Zelenilo u direktnom kontaktu sa tlom je zato parameter koji neizostavno treba definisati i pratiti u planovima, naročito zbog činjenice da intenzivna izgradnja zahteva i intenzivno parkiranje, što znatno opterećuje tlo i površinskim parkinzima i podzemnim garažama (koje često zauzimaju i preko 90% povrišine parcela). Takođe, važno je napomenuti da i park ne mora nužno biti PARK ako se veći deo njegove površine izbetonira stazama i platoima.

Analiza planiranih bilansa površina na širem prostoru leve i desne obale Save

Da bi se istražila upotreba ova dva urbanistička pokazatelja – bilansa planiranih površina i procenta zelenila u direktnom kontaktu sa tlom, odnosno efekti koji će planovi imati na prostor, analizirani su planovi koji su usvojeni ili su u procesu izrade na širem prostoru leve i desne obale Save u Beogradu.

Kao prvi korak u analizi, sumirani su svi bilansi površina u usvojenim planovima – i to ukupni koji se odnose na javno i ostalo zamljište, kao i udeo površina javnih namena u blokovima (škole, vrtići, kutura, zelene i komunalne površine).

Ovaj deo analize pokazao je da bilans javnih i površina ostale namene na području Beograda na vodi na desnoj obali Save iznosi oko 55:45% (1,2:1), što je izmenama plana iz 2022. godine smanjeno na 50:50% (1:1). Međutim, u zoni Novog Beograda na mestu nekadašnjih velikih fabričkih kompleksa IMT i FMO i njihove neposredne okoline, bilans javnih i površina ostale namene je tek 35:65% (1:1,85), što predstavlja znatan pad udela javnog zemljišta u planiranim zonama za potpunu transformaciju, u ovom slučaju transformaciju brownfield lokacija u centralnoj zoni Novog Beograda.

Dalje, od 55% površina planiranih za javne namene na području Beograda na vodi, saobraćajne površine čine čak 39%, a javne namene u blokovima (škole, vrtići, kutura, zelene i komunalne površine) svega 16%. Ovaj procenat je kroz izmene osnovnog plana koje su urađene 2022. godine dodatno smanjen na samo 11,6%, odnosno za čak 5,1 ha. Međutim, u zoni Novog Beograda oko kompleksa IMT i FMO, od 35% površina koje su planirane za javne namene, za saobraćajnice je predviđeno samo nešto više od 20% – što je skoro duplo manje nego na području Beograda na vodi, dok je udeo javnih namena u blokovima 14,6%.

Važno je istaći da u strukturi površina javnih namena u blokovima, javne zelene površine (parkovi, skverovi, koridori) zauzimaju tek 6,1% u osnovnom planu područja Beograda na vodi, što je smanjeno na 5,4% kroz ismene plana 2022. godine, dok je na području kompleksa fabrika IMT i FMO i njihove okoline taj procenat doslovno zanemarljiv i iznosi 1%. Takođe, veoma je značajno da u svim analiziranim planovima nijedna površina nije namenjena sportskim objektima i kompleksima.

Drugim rečima, trend započet izradom osnovnog plana za Beograd na vodi 2015. godine nastavio se u pravcu smanjenja površina planiranih za javne namene. Na prostoru Beograda na vodi smanjenje se odnosi na javne sadržaje u blokovima koji kroz izmene plana ustupaju mesto stambenim i komercijalnim sadržajima, odnosno primetan je trend smanjenja društvenih i ekoloških standarda u planiranju. Sa druge strane, u zoni IMT i FMO smanjenje površina javne namene prvenstveno se vezuje za udeo saobraćajnih površina u planu, odnosno drastično smanjenje standarda pristupačnosti, naročito imajući u vidu i povećanje intenziteta izgradnje koje je na ovom području planirano. Takođe, javne zelene površine skoro potpuno prestaju da budu deo planiranih namena u područjima predviđenim za potpunu ubanu transformaciju i nove stambene zone.

Sasvim je očekivano da će se ovakav trend nastaviti i na području obuhvaćenom planovima čija izrada je u toku, što će dovesti do poražavajućih rezultata u domenu svih planiranih javnih namena, a naročito zelenih površina, kao i opšte pristupačnosti prostora, pogotovo imajući u vidu intenzitet izgradnje na ovom području.

U skladu sa tim, drugom koraku analize procenjen je udeo javnih zelenih površina na celoj teritoriji obuhvaćenoj planovima koji su usvojeni ili čilja izrada je u toku. Sa pretpostavkom da će u novim planovima biti 2-3% javnih zelenih površina (nešto između Beograda na vodi i zona fabrika IMT i FOM), možemo očekivati da će na teritoriji od ukupno 540 ha namenjenoj potpunoj transformaciji i novim stambenim zonama na prostoru leve i desne obale Save, biti svega 10-15 ha javnih zelenih površina – u najboljem slučaju.

Analiza planiranog procenta zelenila u direktnom kontaktu sa tlom na širem prostoru leve i desne obale Save

Za razliku od javnih zelenih površina koje se vezuju isključivo za zemljište u javnoj svojini, parametar koji se tiče minimalnog procenta zelenila u direktnom kontaktu sa tlom nije vezan samo za javne, već i za ostale namene i prožima celo područje obuhvaćeno planovima. U prvom koraku analize proračunat je udeo zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom u svim planiranim blokovima (bez saobraćajne mreže) u planovima koji su do sada usvojeni.

Ovaj deo analize pokazao je da je procenat zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom u blokovima na području Beograda na vodi na desnoj obali Save smanjen sa 18,8 na 13,6%, odnosno za čitavih 3,7 ha kroz izmene osnovnog plana koje su urađene 2022. godine. Ovaj podatak je naročito uznemiravajući ako se uzme u obzir da je zelenilo u direktnom kontaktu sa tlom znatno smanjeno i u svim planiranim parkovima, a ne samo pojedinim stambeno-komercijalnim blokovima. Na taj način, na primer, dozvoljeno je da se postojeći park Bristol izbetonira do maksimalnih 70% površne.

Sa druge strane, na području nekadašnjih fabrika IMT i FMO i njihove okoline, procenat zelenih površina u blokovima u direktnom kontaktu sa tlom u proseku iznosi 22%, što je za za 1,6 puta više nego na području Beograda na vodi posle izmene plana 2022. godine. Interesantno je istaći da je najveći procenat zelenila u direktnom kontaktu sa tlom planiran u prvoj fazi transformacije kompleksia nekadašnjih fabrika IMT i FMO (oko 27%), dok je minimalni u kompleksima WEST 65 i proširenje Airport city-ja (8-10%). Međutim, u bloku 26 u centralnoj zoni Novog Beograda, u kome je planiran najveći intenzitet izgradnje poslovnih i stambenih objekata, procenat zelenila u direktnom kontaktu sa tlom iznosi takođe 25%, odnosno jednu črtvrtinu bloka.

Drugim rečima, trend se ne može uočiti. Sa jedne strane, primetno je drastično smanjenje vrednosti ovog parametra, sa druge strane u pojedinim planovima vrednosti rastu. S obzirom da se radi o istoj vrsti urbane transformacije i izgradnje novih stambeno poslovnih zona, i po tipologiji i po intenzitetu (koji raste), ostaje nejasno kakva logika stoji iza ovakvih odluka.

U narednom koraku analize, da bi se procenio procenat zelenila u direktnom kontaktu sa tlom u budućim blokovima u obuhvatu planova čija izrada je još uvek u toku, uključujući i proširenje područja Beograda na vodi, proračunata je prosečna vrednost parametra na nivou svih prethodno analiziranih planova. Na taj način došlo se do zaključka da bi oko 18% svih blokova moglo da bude planirano za zelene površine u direktnom kontaktu sa tlom, odnosno oko 65 ha. U odnosu na ukupan obuhvat teritorije od 540 ha, to bi iznosilo svega 12%.

Bilansi planiranih površina javnih namena i procenat zelenila u direktnom kontaktu sa tlom su takođe pokazatelji koji se definišu u urbanističkim planovima i koji direktno utiču na društveno-kulturne i ekološke standarde, standarde pristupačnosti i mobilnosti, ali i ekonomske standarde koji se svi vezuju za ciljeve održivog razvoja, društvene pravde, otpornosti gradova na klimatske promene.

Analizom usvojenih i planova koji su u izradi na širem prostoru leve i desne obale Save, procenjeni su trendovi vezani za navedene standarde, a posebno i ukupni bilansi javnih zelenih površina i zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom koja bi se ostvarili njihovom realizacijom. Zaključak je da:

Od usvajanja plana za projekat Beograd na vodi dolazi do stalnog smanjenja društvenih, ekoloških i standarda pristupačnosti u velikim zonama urbane transformacije i izgradnje novih stambenih i poslovnih zona. Ovo smanjenje se naročito odnosi na javne zelene površine, koje se sa već minimalnih standarda u okviru Beograda na vodi praktično ukidaju u svim drugim planovima. Takođe, značajno je istaći i drastično smanjenje saobraćajne pristupačnosti u zoni velikih novobeogradskih brownfield tranformacija.

Sa druge strane, trend vezan za minimalni udeo zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom ne može se ustanoviti, s obzirom da ovaj procenat varira u rasponu od 8-27% u blokovima mešovite namene u usvojenim planovima. Iz tih razloga, ova drastična razlika može se dovesti u vezu sa kvalitetom radnog tima obrađivača plana, odnosno sa lošom edukacijom po pitanju zelenila i zaštite životne sredine u privatnim preduzećima koja se bave izradom planova. Takođe, može se zaključiti da je svest o važnosti ovog parametra na veoma niskom nivou, pa se odluke po pitanju njegove primene za istu vrstu urbane transformacije donose arbitrarno i nasumično, bez jasnog strateškog stava na nivou grada.

Posebno je važno istaći da je u planovima višeg reda propisano da u otvorenom bloku procenat zelenila u direktnom kontaktu sa tlom bude minimalno 30%. Iako po tipologiji sve nove stambeno poslovne zone nisu okarakterisane kao otvoreni blok, ne postoji ni jedan argument zbog koga se ovaj minimalni procenat ne bi primenjivao, naročito imajući u vidu intenzitet izgradnje u novim stambenim i poslovnim zonama.

S obzirom da su planirani sadržaji dominantno namenjeni stanovanju, postavlja se pitanje za koju populaciju će se planirani kapaciteti i realizovati, kao i kakvi društveni standardi će biti ostvareni, o čemu će biti više reči u narednom blogu.

Analiza je realizovana u okviru Nova planska praksa projekta „Javnost u javnim politikama IV“, u kooperaciji sa Heinrich Böll Stiftung – predstavništvo Beograd.